“Chớ xa xôi mặt mà thưa thớt lòng?”

Nguyen Ngoc Chu

GIÃN CÁCH tại Hà Nội sẽ còn là đề tài nóng bỏng. Nhà báo Xuân Ba trao đổi với TS Nguyễn Ngọc Chu:

1.Thưa TS với mục đích giãn cách, giảm thiểu sự lây lan vi rút Covid- 19, ở các địa bàn mật độ dân số đông và phức tạp như Hà Nội, Tp Hồ Chí Minh đã có nhiều cách làm mau lẹ, quyết liệt. Tiến sĩ có nhận xét gì?

Ngăn chặn lây lan dịch Covid – 19 là nhiệm vụ khẩn cấp phải hành động quyết liệt. Trong số nhiều biện pháp cần thiết có biện pháp giãn cách. Việc các thành phố HCM và Hà Nội triển khai giãn cách quyết liệt là đúng về chủ trương. Nhưng quy trình thực thi giãn cách của TP HCM chưa khoa học, qua thực tế triển khai đã phải thay đổi cho phù hợp dần. Tiếc thay, UBND TP Hà Nội lại không rút kinh nghiệm từ thực tiễn của TP HCM, nên lặp lại các sai lầm rất đáng tiếc không nên có về giãn cách.

2. Thưa Tiến sĩ, giới nghiêm, giãn cách và phong tỏa. Rồi nên và không nên… Đâu là ranh giới giữa pháp luật và lệnh cùng văn bản hành chính? Như Hà Nội chỉ hơn một ngày đã thay đổi chỉ lệnh người dân chỉ cần xuất trình cmtnd/cccd và giấy đi đường (theo mẫu cũ) thay vì (Cán bộ ban ngành đoàn thể này nọ kia phải trình giấy thông hành do thủ trưởng cơ quan ban hành và nhân viên, người lao động sử dụng giấy do Giám đốc ký) vv… đâu là duyên do, nguyên nhân của những đổi thay xoành xoạch, đột ngột ấy là gì?

Đưa ra quy trình giãn cách không khoa học. Áp dụng biện pháp kiểm soát giấy tờ lạc hậu, phức tạp, phiền hà, gây lãng phí cho xã hội, gây ùn tắc mang đến nguy cơ lây nhiễm Covid… nên buộc phải thay đổi. Nguyên nhân số 1 của sự thay đổi “xoành xoạch” ấy là do người ra văn bản. Người ra văn bản đã không đủ tầm để đưa ra một quy trình giãn cách khoa học, thêm vào đó lại không chịu suy nghĩ chin chắn kín kẽ mọi bề, nên văn bản có nhiều lỗ hổng khi triển khai trong thực tế.

3. “Lần này tôi nể cho cô đi. Lần sau thì không được đâu nhá…” Hoặc “Anh kia, mở ngay cái túi ra xem có đúng là hàng thiết yếu như anh nói không?” Không khó khi ra đường thời điểm này bắt gặp nhưng câu, những cử chỉ đại loại thế từ một anh dân phòng hoặc ông công an nào đó. Thưa TS, phép nước lệnh thành mà được đặt vào tay một anh dân phòng tốt bụng hay một đồng chí công an tùy tiện khám đồ như vậy tình trạng ấy sẽ dẫn đến hậu họa gì?

Lỗi số 1 là do văn bản. Văn bản ban ra mà chuẩn thì không cho phép người triển khai du di. Vì văn bản không chuẩn, đưa ra những điều mù mờ có thể hiểu nhiều nghĩa, nên tạo kẽ hở cho người thực thi tuỳ tiện, làm thế nào cũng được. Hậu quả là quyền lực phụ thuộc vào người thực thi. Văn bản không chuẩn biến người thực thi thành cửa quyền.

Lỗi thứ 2 là do trình độ yếu kém của người thực thi. Hiểu sai văn bản. Vận dụng sai văn bản. Áp dụng máy móc, cứng nhắc. Áp dụng tuỳ tiện.

Tổng hợp hai điều vừa nêu, một pháp lệnh không chuẩn mực rơi vào tay một “đồng chí” tuỳ tiện hay một anh dân phòng yếu kém thì hậu quả là phép nước không nghiêm minh, người dân bị phiền toái. Gặp người thực thi xấu thì sẽ đưa đến các hệ luỵ xấu, trong đó có thể xuất hiện sự vòi vĩnh, hống hách, hành hạ… Hệ quả cuối cùng là người dân phải gánh chịu.

Bởi thế, mỗi văn bản pháp luật ban ra phải khoa học, chuẩn mực, không hai nghĩa; ở bất cứ điều khoản nào cũng mạch lạc không cho phép người thực thi có cơ hội đưa vào ý kiến chủ quan khác với quy định của văn bản pháp luật. Án oan sai ở nước ta xẩy ra nhiều vụ trầm trọng cũng bởi vì hai lỗi vừa nêu trên – lỗi của văn bản và lỗi của người thực thi.

4. Tất nhiên rồi dân mình sẽ thông cảm với sự lúng túng này khác trong việc quản trị thành kế dân sinh (lớn hơn là quốc kế dân sinh) thời điểm dịch Covid-19 khốc liệt này. Nhưng dân thông cảm và chắc chắn sẽ kèm theo cái thở dài đại loại, thời bình lúc yên hàn còn vô số chỉ thị, nghị định phải rút lại phải thu hồi nữa là! Thưa TS, cái gốc của những quyết định quản trị tùy hứng và yểu mệnh ấy là gì? Của lãnh đạo hay chỉ đơn thuần là cái anh đánh máy nào đó?

Trong một gia đình – mọi sự thành công hay thất bại thì trách nhiệm lớn nhất thuộc về người chủ gia đình. Trong một cơ quan – mọi sự thành công hay thất bại thì trách nhiệm lớn nhất thuộc về thủ trưởng cơ quan. Trong một quốc gia – mọi sự thành công hay thất bại thì trách nhiệm lớn nhất thuộc về người đứng đầu quốc gia.

Thực tiễn cho thấy, ngay cả những lúc hoàn toàn vô can, người đứng đầu vẫn phải chịu trách nhiệm. Thủ tướng Hàn Quốc từ chức vì một vụ đắm phà. Huấn luyện viên từ chức vì đội thua. Còn cha ông ta thì dạy “con dại cái mang”. Huống chi đây là văn bản trực tiếp của UBND thành phố. “Cái gốc của những quyết định quản trị tùy hứng và yểu mệnh ấy” là từ lãnh đạo thành phố.

Ở vị trí lãnh đạo thành phố, lãnh đạo quốc gia không có chỗ cho “thông cảm”. Vì mỗi quyết định ban ra liên quan đến vận mệnh hàng triệu người dân. Một quyết định đúng – hàng triệu người dân được lợi. Một quyết định sai – hàng triệu người dân bị thiệt hại. Mỗi quyết định của lãnh đạo thành phố, lãnh đạo quốc gia đều mang tính loại trừ – một thắng một thua, một mất một còn. Cho nên, mỗi quyết định “nặng tựa thái sơn” là vậy.

Khắc nghiệt ư? Vâng, rất khắc nghiệt. Nắm giữ sinh mệnh hàng triệu con người sao không khắc nghiệt? Ngày trước, một người làm quan bị phạm tội, tam tộc bị chu di, cửu tộc bị chu di. Có bao người đang cày ruộng ở nơi hang cùng ngõ hẻm, không hề hay biết rằng trong họ nội ngoại có người làm quan, cả bao đời không đi lại, thế mà bỗng nhiên một ngày bị sai nha ập đến bắt đem đi chém. Có khắc nghiệt không? Khắc nghiệt.

Đại tá Trần Dụ Châu, cục trưởng cục quân nhu, chỉ vì ăn bớt 2 tấc vải xô của mỗi cái màn, bớt một ít bông của áo trấn thủ, lấy quyền cấp phát mà ban ơn (so với tham nhũng thời này chỉ là “con muỗi”) – thế mà bị Cụ Hồ xử tử. Tưởng được lên chức cục trưởng cục quân nhu là hồng phúc, ai ngờ là tai vạ. Có khắc nghiệt không? Khắc nghiệt.

Chỉ khi người lãnh đạo, ý thức được rằng, mỗi quyết định họ đưa ra không chỉ liên quan đến sinh mệnh người khác, mà liên quan trực tiếp và trước hết đến sinh mệnh của họ, thì cái quyết định đó mới được “trăn trở” “dày vò”. Nhờ “trăn trở” “dày vò” mới tránh được thiếu sót.

Quyết định của UBND TP Hà Nội làm cho cả triệu người dân điêu đứng trong mấy ngày qua là một quyết định không “trăn trở”, không “dày vò”. Không “trăn trở”, không “dày vò” của một người ra văn bản đã trở thành sự “dày vò”, “trăn trở” của cả triệu người chịu thực thi văn bản. Người ra văn bản không thể né tránh được trách nhiệm. Trách nhiệm gắn liền với hình phạt.

5. Nhà khó mới biết lòng con thảo. Nước có biến mới biết tôi trung. TS có nhận xét gì về những đòi hỏi, nguyện vọng của dân mình đối với chất lượng quản trị thành phố của các vị lãnh đạo chủ chốt nhất là vào những thời điểm khó khăn dịch giã này?

Người dân mình quen chịu đựng, giàu lòng vị tha. Khi chính sách giãn cách đưa ra, người dân nhiệt thành ủng hộ. Ở thời đại công nghiệp 4.0 kết nối toàn cầu trong giây lát, thế mà dân vẫn còn phải đi xin xác nhận của phường đến mức đợi chờ qua đêm, phải lôi ra 6 loại giấy tờ trình bày trước mỗi trạm kiểm soát, thế mà họ vẫn lầm lũi chịu đựng. Bạn còn muốn yêu cầu gì hơn?

Nhưng đức tính chịu đựng không phải ở bất kỳ trường hợp nào cũng tốt. Chịu đựng điều không đáng chịu đựng là bất lợi. Tiếp tục chịu đựng những điều không đáng chịu đựng sẽ làm chậm bước tiến của dân tộc.

Nhân dân luôn mong muốn có những lãnh đạo tài giỏi. Nhưng nếu tài hạn chế thì phải đền bù bằng ‘cố công kiệt sức’. Các văn bản về giãn cách vừa qua chưa ‘cố công kiệt sức’. Những văn bản yểu mệnh thì khó phản ánh tài và đức.

Khi chọn lãnh đạo, ở nước ta thường đề cập đến ‘tài’ và ‘đức’, trong đó đề cao ‘đức’. Nhưng thực tiễn cho thấy hàng loạt cán bộ cấp cao tham nhũng bị trừng phạt trong thời gian qua đều không có ‘đức’, càng không có ‘tài’. Có trường hợp gần đây vừa bầu vào UVTƯ đảng khoá XIII và bầu ĐBQH khoá XV thì bị bắt. Số lượng cán bộ lãnh đạo như thế còn có không ít. Chỉ là chưa bị phát hiện. Cho nên cuộc chống tham nhũng mà TBT đang phát động cho một giai đoạn mới sẽ rất cam go. Tuy thắng lợi nhưng biết chắc là không bao giờ hoàn toàn.

Cho nên cần phải hiểu cho đúng khái niệm ‘tài’. Đa phần những người ‘tài’ thực sự luôn có ‘đức’. ‘Tài’ thiên bẩm thường gắn liền với ‘đức’ thiên bẩm.

Điều cần nắm chắc là ở các nước tiên tiến không ai quản lý quốc gia bằng ý thức tự nguyện của ‘đức’ mà bằng luật pháp – tức là pháp trị. Trong pháp trị, giá trị của ‘đức’ được thể hiện qua luật pháp. Nghĩa là lấy luật để quản lý ‘tài’ trong khuôn khổ pháp luật. Đã trong khuôn khổ của pháp luật thì ‘đức’ được đảm bảo. Pháp luật mới là nền tảng quyết định tồn tại của ‘đức’ trong xã hội. Không phải ‘đức trị’ mà pháp trị mới là con đường đúng. Pháp trị là nhân tố đảm bảo cho quốc gia phát triển ổn định. Không thể quản lý quốc gia dựa vào ý thức tự nguyện cá nhân hay tập thể.

Từ đó mà suy ra, ‘tự phê bình’ hay ‘phê bình’ không đảm bảo được ‘đức’. Từ đó mà nhận thấy ‘dân chủ’ là nhân tố tham gia đảm bảo sự tồn tại của ‘đức’, ‘dân chủ’ là thành tố của pháp trị.

Nội hàm của khái niệm ‘đức’ cũng thay đổi theo thời gian. Có những cấu thành của ‘đức’ tồn tại nhiều thế kỷ. Nhưng cũng có những cấu thành của ‘đức’ xuất hiện hay biến mất theo thời đại, thể chế, phong tục, tập quán…

Bởi thế, các nước tiến bộ lấy ‘tài’ là nhân tố quyết định trong quản trị, lấy luật pháp để quản lý ‘tài’ và đảm bảo ‘đức’.

Nói đến ‘tài’ ‘đức’ để thấy nước ta cần thay đổi cách nhìn ‘tài’ ‘đức’ trong bổ nhiệm cán bộ. Chúng ta đề cao ‘đức’, nhưng thực tiễn cho thấy kết quả đa phần ngược lại. Hàng ngũ cán bộ cao cấp tham nhũng bị xử tội ngày càng nhiều. Họ là minh chứng của tầng lớp cán bộ vừa không có ‘tài’ vừa không có ‘đức’, mặc dù trước đó, họ được một số người ngộ nhận là có ‘đức’ mà ưu tiên lựa chọn họ.

Nhân dân thủ đô mong muốn có lãnh đạo ‘tài’ thực sự. Còn khoác áo ‘đức’ mà phá hoại như những kẻ tham nhũng bị xử tội thì vô cùng tai hại.

Trong hơn 5 triệu người dân thủ đô có cả ngàn người tài đích thực. Chỉ là chưa mở cửa cơ hội cho họ cầm cờ.

Khó khăn vì dịch Covid -19 là khó khăn chung của nhân loại. Tất cả các dân tộc trên hành tinh này đều phải đối mặt với dịch Covid -19. Giải quyết thảm hoạ dịch Covid -19 thành công ở mức độ nào phụ thuộc rất nhiều vào tài năng của lãnh đạo quốc gia. May mắn cho dân tộc nào có những nhà lãnh đạo tài giỏi./.

#giảncáchHàNội #quanchứcchếđộcsvn